Grootvader Benyamin
Grootvader Benyamin Jacoby, geeft zijn kleinzoon Pieter, 14 jaar, een koffertje dat hij pas mag openmaken na Benyamins overlijden. Het verhaal begint bij de stamboom van de familie Jacoby. Ze heeft niet echt bestaan, aldus Berti Persoons, maar is wel representatief voor mensen die de gruwel van Wereldoorlog II hebben meegemaakt.
Over de Tweede Wereldoorlog gaat dit vuistdikke boek. Pieters opa sterft op zijn 90ste, zevenenzeventig jaar nadat de Tweede Wereldoorlog in België begon in 1940. Ervoor vertelt hij zijn kleinzoon wat de familie Jacoby heeft doorgemaakt.
Dat is om kort te gaan wat het verhaal van ‘Oorlog in een koffer’ is.
Erg compleet
Ik heb nog maar zelden zo’n compleet relaas over deze periode gelezen, om met de deur in huis te vallen.
Na het lezen van ‘Oorlog in een koffer’ moest ik even bekomen van de aanpak van Berti Persoons. Zonder belerend te zijn neemt hij de lezer mee naar Mechelen, waar het verhaal zich bij het begin in 1940 situeert. De mensen die er wonen zijn er nog van overtuigd dat de oorlog niet zo erg zal zijn, én dat hij snel voorbij zal zijn.
De familie
Ook de familie Jacoby, die een winkel uitbaat, en zich Belg en Vlaming voelt, al zijn ze Joods. Het gezin bestaat uit vader Isaac, moeder Sara, broer Simon, die 19 is, zus Sabrina van 21, en Benyamin die bij de start van het verhaal 14 is. Het verhaal wordt verteld vanuit het gezichtspunt van Benyamin.
Het eerste deel van het boek heet niet voor niets ‘Donkere tijden’. Langzaam wordt het voor het gezin steeds moeilijker om te overleven. “Joden horen niet thuis op deze school”. Of wat Benyamin zelf opmerkt: “Ik ben weggestuurd. Joden zijn te slim, zei ik smalend. Ze hoeven niet langer naar school”.
Persoons hoedt zich voor goedkope effecten, en mijdt al te veel sensatie. Hij neemt flink de tijd om zijn verhaal te vertellen, en dat komt dit boek zeker ten goede. Simon zal bij het verzet aansluiten, maar dat gebeurt niet zonder slag of stoot. Persoons’ personages nemen elk de tijd om over de situatie waarin ze belanden, na te denken (of niet te weten wat hen te wachten staat).
Hoe verschillende standpunten kunnen ontstaan
‘Oorlog in een koffer’ is geen vrolijk boek, en erg moeilijk om weg te leggen. Alles waar slachtoffers van het naziregime uit de Tweede Wereldoorlog mee te maken konden krijgen, komt ruim aan bod, zonder dat de hedendaagse lezer het voelt als een overdosis ellende.
Dat heeft te maken met hoe Persoons zijn personages neerzet: ze zijn levensecht. Wat hen overkomt wordt stelselmatig verteld, ook hoe verraad tot stand kan komen.
Er komen verschillende standpunten in dit boek naar voor, en soms kan dat confronterend zijn. Het doet je nadenken over wat mensen elkaar kunnen aandoen, of hoe ze tot bepaalde standpunten komen.
Tussen Benyamin Jacoby’s veilige thuishaven Mechelen en wanneer hij en zijn gezin vlak voor ze naar Brussel reizen om onder te duiken, worden verraden en opgepakt om weggevoerd te worden, zit de tijd waarin Simon zich aansluit bij het verzet, en voelt de lezer de angst van de familie over wat er met hen kan gebeuren.
Het leven is mooi als De jongen in de gestreepte pyjama van John Boyne en Noa
Nadat het gezin wordt opgepakt en weggevoerd, komt het leven in de kampen aan bod. Het is er geen pretje, maar het gaat er ook niet aan toe zoals het wordt beschreven in pakweg “De jongen in de gestreepte pyjama” van John Boyne, of in de film “La Vita è bella”. Beide dragers, respectievelijk boek en film, focusten op het leven van kinderen: Boyne voert de zoon van een kampcommandant op, die naast zo’n kamp woont, en die niet goed snapt wat er zich naast zijn huis afspeelt. Mooi boek, zeker, en toch: na “Oorlog in een koffer” zal ik dit boek met andere ogen lezen.
“La vita èbella” bood mij behalve een mooie soundtrack met “Beautiful that way” van Noa steeds vers in mijn hoofd, iets wat ik niet wil: een vrolijke film maken over een ernstig onderwerp als de vernietigingskampen. Al blijft het lovenswaardig dat je je kind de gruwel van wat je overkomt, het liefst wil besparen. Maar dat de hoofdpersoon er dan maar een spelletje van maakt voor zijn kind: het gaat me te ver.
Dat is niet wat “De jongen in de gestreepte pyjama” doet. Al blijft ook hier de naïviteit van het kind hangen, die in dit geval geheel aan een andere kant staat, en beneemt ze je de adem.
Volwassen aanpak op maat van jongeren
Berti Persoons kiest voor een volwassen aanpak voor een jong publiek, en dat siert dit boek. Zijn personages zijn in de tijd dat ze in de kampen (Auschwitz om te beginnen) arriveren tussen de 15 en de 40. Vader, moeder, broer en zus denken dat ze samen kunnen blijven, maar deze hoop is van seconde 1 in het kamp verloren.
Er is voldoende tijd voor enorm verdriet dat niet naar buiten kan, want wie breekt heeft nog minder aan zijn leven. En Benyamin Jacoby is vastbesloten om te overleven en te getuigen over wat hem overkwam.
Na de oorlog
Ook het leven na het einde van de oorlog komt aan bod, zij het iets minder uitgebreid. Dat is enigszins jammer, maar begrijpelijk.
Benyamin heeft zijn huis teruggevonden in Mechelen, maar ook dat liep niet van een leien dakje: er woonden andere mensen in. De reis ernaartoe verloopt grotendeels te voet, en met de zo gehate trein en de bus.
Persoons legt de vinger hier pijnlijk op de wonde over wat en hoe er andere mensen in het huis van Jacoby terecht konden komen.
In 1948 is Jacoby 21 en studeert hij geschiedenis, om de oorlog te leren begrijpen.
Ook daders van de oorlog gaan verder met hun leven, en de confrontatie met slachtoffers is vaak pijnlijk, maar noodzakelijk om ook te laten zien. Persoons oordeelt over niemand, en laat op levensechte manier de gebeurtenissen voor zich spreken.
“Oorlog in een koffer” is een totaalplaatje van een erg donker geschiedenisfeit dat iedereen, ongeacht hoe oud je bent, maar misschien vanaf 11, zou moeten lezen. Laat je niet afschrikken door de dikte van het boek, het loont de moeite. Stevige leeservaring is misschien nodig. Je laten voorlezen is ook een optie, maar ontdek het.
Achterin staat een verklarende woordenlijst van het Duits, dat cursief gedrukt staat doorheen het boek.
Oorlog in een koffer / Berti Persoons.- Hasselt : Clavis, 2017.- 453p.- ISBN 978 90 448 3054 5 - 12+
Meer informatie over wat in dit boek aan bod komt:
MEMORIAL AND MUSEUM AUSCHWITZ-BIRKENAU - Polen
Kazerne Dossin - Mechelen
Fort Breendonk